مقدمه:
کلاسهای قرآنی و اعتقادی که به صورت خودجوش و مستقل در هیئات، مساجد، حسینیه‌ها و حتی مدارس و دانشگاه‌ها تشکیل می‌شود، از جمله موثرترین قالب‌های تربیتِ دینی در جامعه ما تلقی می‌شوند. این کلاس‌ها همواره با برخی مشکلات مواجه هستند که تداوم آنها را به چالش می‌کشند و مربیان این جلسات پیوسته به دنبالِ راهکارِ مناسب و مجرب جهتِ حلِ این معضل‌ها هستند. پس لازم است، قبل و حین تشکیل کلاس برایِ پیشگیری از ایجاد این مشکلات یا رفع آن، مربی ابتدا این مشکلات را شناخته و سپس راه‌حل کارآزموده جهتِ حل این مشکل را نیز بداند. در اینجا هدف لیست کردن مشکلات و ارائه پیشنهاد جهت برطرف کردن آنها است.
مشکلات کلاسهای مذهبی
در این قسمت به دوازده مشکل رایج کلاسهای مذهبی اشاره و راه‌حل‌های پیشنهادی که بر حسب تجربه مشکل را رفع کرده ارائه می‌گردد.
1-حضور نامنظم شاگردان یا تأخیر در حضور
نظم، از جمله ویژگی‌های مهم در دوام یک کلاس موفق است. در کلاس ممکن است بی‌نظمی به صورت‌های گوناگونی بروز پیدا کند. یکی از نمونه‌های متداولِ بی‌نظمی عدمِ حضورِ مکرر یا حضور با تأخیر در کلاس است.
لازم به ذکر است که کلاسِ منظم، کلاسی است که حدوداً هفتاد درصد از متربیان در آن به موقع حضور پیدا کنند. توقعِ حضورِ صد درصدی از دانش‌آموزان یک نگاه ایده‌آل است که معمولاً محقق نمی‌شود زیرا در برخی از موارد، تأخیر یا عدم حضور پذیرفتنی است.
در مواردی که غیبت موجّه است، مانند نقل و انتقال منزل به شهر دیگر که در این صورت نباید ارتباط مجازی قطع شود. در غیبت‌های غیرموجّه با احوال‌پرسی، تماس تلفنی و اصرار بر دیدن بر حسبِ معمول مشکل رفع می‌شود.
به طور کلی اگر اولویت شاگرد، کلاس باشد؛ تأخیر یا غیبت ناموجّه خود به خود رفع می‌گردد زیرا در بهترین حالت در نگاه مردم، تربیت دینی اولویت دوم است. با تغییر نگرش از طریق نهادینه‌سازیِ ضرورتِ تفقه در دین، به تدریج می‌توان کلاس را اولویت اول شاگردان قرار داد.
بدین‌ترتیب، جهتِ ایجاد یا حفظ نظم، چند راهکار عملیاتی باید توسط استاد اجرایی شود که عبارتند از:
- 1-حضورِ منظمِ خودِ مربی \
2-ثبتِ حضور و غیاب و حتی تأخیر شاگردان و ارائه لیست در کلاس به صورت ماهانه یا فصلی
3- تشویق منظم‌ها[1]
4-آغاز کلاس در رأس ساعت مقرر و عدم معطل کردن دیگران به سبب افرادی که حاضر نیستند.
2-مشکلات تحصیلی شاگردان
باتوجه به جایگاه کلاسهای مذهبی که خارج از الزامات و حساسیت‌های مدرسه است، در برخی اوقات برنامه تحصیلی شاگرد در تعارض با حضور او در کلاس مذهبی قرار می‌گیرد. بنابراین باید معلم نسبت به برخی ملاحظات تحصیلی آگاه باشد که عبارتند از:
الف) معلم باید به اهمیت بالای درسِ شاگردان باورمند باشد زیرا آنان قرارست درآینده از این تحصیلات امرار معاش کنند و اگر تحصیل برای آنها بُعد مالی نداشته باشد، از جهت منزلت اجتماعی تاثیر دارد.
ب) باتوجه به صلاحدید باید در ایام امتحانات، کلاس یا تعطیل یا سبک‌تر برگزار شود.
پ) اگر جلسه مقارن با شب امتحان یا کنکور آزمایشی است، به نظر می‌رسد تعطیلی صحیح‌تر باشد.
ت) اگر دانش‌آموزان کنکور دارند، قابل توجیه است که در کلاس، به صورت موقت حاضر نشوند اما نباید احوال‌پرسی و ارتباط تلفنی قطع گردد که اگر این ارتباط برقرار باشد، جهت حضور در کلاس در آینده کار راحت می‌گردد.
ج) اگر دانش‌آموزان کنکوری هستند، می‌شود بخشی از کلاس را به برنامه‌ای ویژه برای کنکوری‌ها اختصاص داد.
3-مفاسد اخلاقی
شاگردان به ویژه در ابتدای تشکیل کلاس درگیر مفاسد اخلاقی مختلفی هستند. مفاسدی که در تعارض کامل با اهداف تربیت دینی است و ممکن است به زندگی یا حضورشان در کلاس لطمه بزند؛ مانند رابطه نامشروع، خود ارضایی و ...
بدون تردید از بین بردن مفاسد اخلاقی، کاری ظریف و دقیق است اما ظرافت مسئله در این زمینه نباید مربی را به سوی انفعال و بی‌خیالی وادار کند؛ بنابراین راهکارهایی پیشنهاد می‌شود که عبارتند از:
الف) باید واقعیت مسائل زندگی شاگردان را شناخت زیرا بدون اطلاع کامل نمی‌توان درمان کرد.
ب) برایِ یافتنِ راه‌حلِ مفاسدِ اخلاقی ارتباط با خانواده ضروری است.
پ) در کلاس و غیرکلاس باید به صورت مستقیم و غیرمستقیم همواره خطرات مفاسد اخلاقی را گوشزد کرد تا نقش پیشگیری ایفا شود.
ت) بدون تردید اگر نظام ارزشی شاگردان دچار تحول شود، مفاسد اخلاقی به مرور برطرف می‌گردد و البته در این زمینه مسئله بصیرت و بینایی خداوند متعال و عرضه اعمال به محضر امام زمان علیه السلام بسیار بسیار راهگشا و موثر است.
ج) باید دانست که تذکر هرچند لازم است اما کافی نیست و باید برای هرکدام از مفاسد اخلاقی، معلم پس از تحقیق، راهکار عملی نیز ارائه دهد زیرا در اغلب موارد آدمی می‌داند که خوب و بد چیست اما چگونگی ترک فعل بد را نمی‌داند.
ح) مربی از استغفار از سوی شاگرد و دعا کردن برای او نباید غافل باشد.
4-معضل بی‌انگیزگی شاگردان و راه حل آن
کلاس در آغاز کار خود مانند یک ورزشکاری است که تازه وارد میدان مسابقه شده نشاط دارد اما ممکن است در ادامه راه شور و شوق ابتدایی را از دست داده و موجب ریزش حضور شاگردان به سبب بی‌انگیزگی شود. راه‌حل‌های پیشنهادی در این زمینه عبارتند از:
الف) همواره باید معنویت کلاس را با شیوه های گوناگون افزایش داد.
ب) براثر تجربه مثال‌های جذاب، قصه و داستان اثرگذار باید تعریف نمود.
پ) باید توجه کرد که تنها استدلال و مباحث کلامی کارساز نیست بلکه فعالیت عملی و سپردن کار نیز باید در دستورکار باشد.
ت) رفاقت با شاگرد از طریق محبت و رفتار گرم نیز منجر به حضور فعال در کلاس می‌شود.
ج) طرح بحث مسائل کاربردی و مبتلابه شاگردان در کنار چارت درسی نیز مفید خواهد بود.
5-عدم تناسب سن و سطوح شاگردان با یکدیگر یا فاصله سنی با معلم
یک دست بودن شاگردان جهتِ انتقال مفاهیم و طرحِ درسِ مشترک، ضرورتِ غیر قابل تردید دارد اما به هر حال این موضوع همیشه محقق نمی‌شود، در صورت مواجهه با این مشکل، معلم باید حداقل دو کار را انجام دهد: یکی در صورت امکان، باید با انتقال شاگردان به کلاسی دیگر، کلاس را هم‌سطح کند و دوم نگاه شاگردنگر داشته باشد. به بیان دیگر، شاگرد قوی‌تر را با سپردن برخی امور یا وادار به مطالعه بیشتر و ... به صورتی که از حالت پذیرش در برابر استاد خارج نگردد باید تغذیه علمی کند.
در صورت پیشنهاد به پذیرش کلاسی با فاصله سنی زیاد یا عدم تناسب شخصیتی (تحصیلی، زیستی و...) معلم یا نباید بپذیرد یا اگر پذیرفت نباید فضای تربیت شده خودش را با شاگردان امروزی مقایسه کند زیرا شرایط اجتماعی گذشته بسیار متفاوت از امروز است.
6-مشکلات عاطفی، روانی و شخصیتی شاگردان
دوره نوجوانی و جوانی دوره پرالتهاب و با فراز و نشیب‌های مختلف عاطفی است. گاهی اوقات این این که دوره بلوغ جنسی است با رخدادهای تلخی همچون فوت والدین و ... همراه می‌شود. گاه به جهت برخی حساسیت‌های نادرست و آموزش‌های غلط یا شرایط نامناسب، دچار وسواس، افسردگی، عادت‌های بی‌حاصل، نا آرامی یا تنبلی می‌شوند. معلم نباید نسبت به این مسائل بی‌توجه باشد زیرا هدف او صرفاً تدریس مجموعه‌ی از محتوا نیست بلکه تربیت و ارتقای دینی شاگرد است.
الف) با شناخت تیپ شخصیتی و سنی شاگردان، معلم باید نسبت به شناخت آنها اشراف داشته باشد.
ب) باید از دیگر شرایط شاگرد کسب اطلاع کرده تا در این زمینه یقین حاصل گردد.
پ) از روش شاگردنگری نباید غافل شد و برای هر شاگردی باید برنامه ویژه داشته باشد زیرا شاگرد تنبل را باید با تکالیف سبک مدیریت کرد یا از طریق مشاوره، افسردگی و انزوا دیگری را برطرف نمود یا برای شاگردان شلوغ فرصتی جهت تخلیه انرژی مثل بازی در نظر بگیرد به طوری که بازی به جای کلاس محوریت پیدا نکند یا به شاگردِ شلوغ مسئولیت بسپارد؛ البته سایر شاگردان نباید تلقی کنند که او به سبب شلوغی امتیاز می‌گیرد.
ت) تذکر غیرمستقیم و خصوصی نیز به اندازه خود موثر است.
7-مشکل پرمشغله بودن شاگردان
معلمان کلاسهای مذهبی از اینکه شاگردان برای هرچیزی به غیر از کلاس مذهبی وقت دارند، همواره گلایه‌مند هستند. به طور کلی یا در دوره تعطیلی مدارس (تابستان) نوجوانان و جوانان با ثبت‌نام در کلاسهای زبان یا رشته‌های ورزشی یا مشغولیت کاری و شغلی حضورشان در کلاس کمرنگ می‌شود. در این زمینه معلم باید تدابیری را بیاندیشد.
الف)صحبت با خانواده مهم است. معلم باید با خانواده صحبت کند تا اولویت اصلی و اول شاگردان، کلاس شود.
ب) باید آموزش لازم را به شاگرد در حوزه مدیریت زمان انجام داد و اگر خود معلم در این زمینه نیاز به آموزش دارد، تلاش خود را برای فراگیری این امر مهم باید به کار ببندد.
پ) در صورت امکان از تغییر زمان کلاس به شدت بپرهیزد تا شاگردان این زمان را در طول هفته خود برای کلاس خالی نگه دارند.
8-اختلاف و کدورت شاگردان با یکدیگر
از جمله مسائل آزاردهنده برای معلم که حتی منجر به از هم پاشیدن کلاس می‌شود، اختلاف و کدورت میان شاگردان است. این مسئله زمانی چالشی می‌شود که قرارست کلاس را گروهی اداره کند. بنابراین دو مورد زیر پیشنهاد می‌شود:
الف) کار و فعالیت گروهی چه تحقیقی باشد و چه تبلیغی، منجر به کنارهم قرار گرفتن افراد می‌شود و باید در دستور کار قرار گیرد.
ب) تفریح و اردو نیز فضایی جهت رفع کدورت‌های رخ داده میان شاگردان است.
9-ضعف مالی شاگرد
یکی از موانع حضور شاگردان در کلاس به ویژه در مناطق ضعیف و محروم، ضعف اقتصادی خانواده است. در این شرایط عمدتاً بچه‌ها به صورت دائم یا پاره‌وقت سرکار می‌روند که ممکن است این موضوع موجب نیامدن شاگرد در کلاس شود. موارد زیر به عنوان راهکار قابل توجه است:
الف) در مشکل مالی ابتدا باید از طریق ارتباط با خانواده وضعیت را بررسی نمود.
ب) باید تلاش کرد که خرید و هزینه در کلاس بر فرد متحمّل نشود.
پ) در صورت امکان به او باید وام (مبالغ اندک) داد و با گرفتن ضمانت مشکلات ابتدایی او را برطرف کرد.
10-عدم تقیّد مذهبی و اعتقادی شاگرد
برخی از شاگردان، نسبت به پوشش موجّه یا احکام دینی، تقیّدی ندارند و حتی میان آنها کسانی با مشکلات اعتقادی نیز یافت می‌شود. این موضوع زمانی که آنها به دعوت دوستان خود در کلاس آمده باشند، بیشتر بروز پیدا می‌کند. توجه به چند نکته در این موارد ضروری است:
الف) باید دقت نمود، جلف‌پوشی یا تشبّه به کفار با زیبایی متفاوت است. نباید با زیبایی مخالف کرد.
ب) تذکر بابت پوشش به صورت غیرمستقیم داده شود.
پ) تذکر غیرمستقیم باید پس از مدتی (مثلاٌ چند سال) از حضور شاگرد گذشته باشد.
ت) ابتدا خود معلم باید تقیّد مذهبی مناسبی داشته باشد سپس توقّع از شاگردان منطقی است.
ج) معلم باید محیط اجتماعی شاگردان را بشناسد زیرا بستر ساخت انسان در محیط است.
ح) باید ریشه‌یابی کرد مثلا گاهی فردی تقیّد ندارد زیرا پدر سختگیری دارد.
خ) در موارد مشکل اعتقادی، فراهم کردن بستر گفتگو نیز موثر است و کلاس نباید یک‌طرفه باشد.
د) در نهایت استغاثه به امام زمان علیه السلام و استغفار به جای شاگرد نیز مجرب و توصیه شده است.
11-مشکلات سیاسی و اجتماعی
شاگردان از فرهنگ‌های مختلف با خانواده‌های گوناگون و سلایق و علایق متفاوت در کلاس حاضر می‌شوند. در رخدادهای اجتماعی یا سیاسی به ویژه انتخابات اظهار نظراتی می‌کنند. درک این تفاوت تربیتی شرط مهم ارتباط مطلوب برقرار کردن است. علاوه بر ارتباط جهت مدیریت کلاس در این گفتگوها موارد زیر قابل توجّه است:
الف) در این زمینه بدون تردید اطلاعات جامع و کامل از شاگرد و وضعیت او ضروری است.
ب) تقویت روحیه ملی و مذهبی بدون شک لازم است.
پ) معلم باید بداند که نقد دلسوزانه نه مخرب مایه بهره‌مندی است و در این موارد باید با شاگرد همراهی کند.
ت) گاهی صرفا فقط شنیدن، آن هم گوش دادن فعالانه بسیار موثر است.
ج) معلم در این موارد نباید متعصبانه برخورد کرده یا از کوره در برود.
12-غرور علمی شاگرد
در کلاسهای مذهبی قاعدتاً نوجوان‌هایی که سلایق مذهبی دارند نیز شرکت می‌کنند که عمدتاً اطلاعاتی هرچند سطحی نسبت به مباحث دینی دارند، گاه جهت ابراز وجود و گاهی جهت مچ‌گیری و سنجیدن سطح سواد استاد، سوالات و نظراتی را مطرح می‌کنند و نکته مهم‌تر اینکه غرور علمی آنان به جایی می‌رسد که خود را برتر از سایرین دانسته و سطح علمی کلاس را پایین قلمداد می‌کنند. اگر شاگردی حقیقتاً سطح علمی بالاتری نسبت به دیگران دارد، راه‌حل آن مدیریت اوست که در مشکل پنجم مطرح شد اما برای شاگردان دارای غرور علمی موارد زیر پیشنهاد می‌گردد:
الف) استاد، تواضع رفتاری باید داشته باشد.
ب) تذکر غیرمستقیم نسبت به تواضع را همواره ترک نکند.
پ) مطالعه گروهی یا انفرادی کتاب‌هایی مانند منیة‌المرید نوشته شهید ثانی که وظایف معلم و شاگرد را لیست کرده نیز مفید است.
ت) داشتن سناریو جهت وجدان نمودن خود شاگردان نسبت به ضعف علمی نیز موثر است؛ مثلا ابتدا پرسش کتبی یا شفاهی صورت گرفته و سپس تدریس را انجام بدهد.
جمع بندی:
دوازده مشکل مهمِ رایج کلاسهای مذهبی، ذکر گردید و راه‌حل‌های پیشنهادی نیز مطرح شد. در این زمینه تذکر دو نکته لازم است: یکی اینکه چه بسا این دوازده مشکل را با دقت ویژه بشود بیشتر کرد و دوم اینکه در راه‌حل‌های پیشنهادی نیز بر حسب تجربه چه بسا معلمی بتواند راه‌های مناسبتری پیشنهاد دهد.
در مقاله بعدی ان‌شاءالله نکاتی پیشگیرانه جهتِ عدم بروز مشکل مطرح می‌شود.
1-امیرمومنان علیه السلام به مالک اشتر فرمود: وَ لَا يَكُونَنَّ الْمُحْسِنُ وَ الْمُسِيءُ عِنْدَكَ بِمَنْزِلَةٍ سَوَاءٍ فَإِنَّ فِي ذَلِكَ تَزْهِيداً لِأَهْلِ الْإِحْسَانِ فِي الْإِحْسَانِ وَ تَدْرِيباً لِأَهْلِ الْإِسَاءَةِ عَلَى الْإِسَاءَةِ نيكوكار و بدكار در برابرت يكسان نباشند، كه اين كار نيكوكار را در انجام كار نيك بى رغبت، و بدكار را در بدى ترغيب مى كند، هر كدام را نسبت به كارشان پاداش بخش.(نامه 53 نهج البلاغه)