۱۰ نکته‌ی طلایی برای پیشگیری از شایع‌ترین مشکلات کلاس‌های مذهبی

معلمی که با هزار زحمت، کلاسِ مذهبی را بدون هیچ چشمداشتی تشکیل داده است، ارزش و اهمیت تداوم این کلاس را بیش از هرکسی درک می‌کند. کلاس مانند انسانی است که ممکن است دچار کسالت و بیماری شده و نیاز به مداوا پیدا کند. بدون‌ تردید معلم نیز همانند یک طبیب باید بهترین نسخه‌ی درمان را برای کلاس در نظر بگیرد. اما مقدم بر درمان، پیشگیری کردن از ایجاد مشکل است. معلم باید علاوه بر برطرف کردن مشکل، با درنظر گرفتن تدابیری پیشگیرانه، امکان بروز مشکل را به حداقل برساند. در حقیقت عملکرد مربی برای از بین بردن معضلات کلاس‌ها، به دو دسته تقسیم می‌شود: یکی برطرف کردن مشکلاتی که رخ داده که آن را به درمان تشبیه کردیم و دیگری عملکردی که موجبِ عدم بروز مشکل می‌شود که حکم پیشگیری را دارد. 

پیشنهاد می‌کنیم پیش از خواندن این مقاله، مقاله‌ی «12 مشکل شایع در کلاس‌های مذهبی و راه حل‌های آن» را ببینید و مطالعه کنید. در مقاله‌ی قبلی دوازده مشکل رایج و راه‌های پیشنهادی برای حل آن‌ها را بررسی کردیم. در این نوشته قصد داریم، نکاتِ مهمی که سدِ محکمی در برابر بروز مشکل هستند را ذکر کنیم. 

1. قبل از شاگردانتان در کلاس حاضر شوید

اشتباه رایج این است که تصور می‌شود مربی دینی باید منظم بوده و در رأس ساعتِ برگزاریِ کلاس حاضر شود؛ در حالی که مربی نباید به خود همانند یک سخنران نگاه‌ کند و سر ساعت در کلاس حاضر باشد؛ بلکه باید پیش از آغاز کلاس، حاضر و پس از اتمام کلاس از آن خارج شود. اگر این نکته در ورود و خروج به کلاس رعایت شد از این طریق می‌توان شاگردان را ارزیابی کرد و مربی با دقتِ زیادِ خودش مشکلات شاگردانش را دریابد. علاوه بر این فایده، فواید دیگری نیز این رفتار در پی دارد. 

2. تا جای ممکن کلاس با اختلاف سنی زیاد را نپذیرید

مربی باید از لحاظ سنی با شاگردان تطابق داشته باشد. مربی سن بالا نباید مربیگری کلاس‌هایی با رنج سنی پایین را بپذیرد. عدمِ همخوانی میان مربی اعتقادی و شاگرد موجبِ بروزِ عدمِ درکِ متقابل می‌شود و آن تأثیر لازم بر شاگردان رخ نمی‌دهد. بنابراین مسئولین برگزاری این کلاس‌های مذهبی نباید از اعتماد به مربیان جوان بترسند؛ زیرا مربیان جوانی که استعداد مربیگری و سواد لازم را دارا بوده به مراتب تأثیرگذارتر از مربیان مسن هستند. چنانچه در تاریخ نیز مشاهده می‌شود که معصومین هم به جوانان لایق اعتماد می‌کردند و این خود الگویی نیکو برای پیروان آن بزرگواران است.

3. با خانواده‌ی شاگردانتان در ارتباط باشید

مربی باید با خانواده‌ی شاگردان ارتباط داشته باشد. مربی تربیتی تنها برای ساعاتی محدود در هفته شاگردان را دیده و با آن‌ها ارتباطِ فیزیکیِ رو در رو دارد اما این خانواده‌ی شاگردان هستند که نه‌تنها ساعت‌ها بلکه روزها با شاگردان در ارتباط هستند. بنابراین ارتباط با خانواده، فواید فراوانی جهت تاثیرگذاری مربی برای تربیت دینی مطلوب دارد.

4. گر صبر کنی ز غوره حلوا سازی 

هنگامی که به سیره‌ی انبیاء و ائمه علیهم السلام نگاه می‌کنیم، می‌یابیم که آن گوهرهای مقدس چه رنج‌ها و زحمت‌هایی را برای هدایت افرادی اندک تحمل کردند و صبوری آنان برای همگان در طول تاریخ مثال‌زدنی است.

به عنوان مثال نبوت حضرت نوح علیه السلام به تعبیر قرآن، نهصد و پنجاه سال قبل از طوفان طول کشید. در این نهصد و پنجاه سال، حضرت نوح طبق روایات، هفتاد یا هشتاد نفر را جذب کرد و به بیان دیگر حدوداً هر چهارده سال یک نفر! این نشانگر سعه‌ی صدر این پیامبرِ گرامی جهتِ هدایت بندگان خداوند بوده است.

در نتیجه براساس قرآن و روایات معتبر، در جهت هدایت و تربیت دینی باید سعه صدر داشته و فوراً از کوره در نرفت و شانه از مسئولیت خالی نکرد و با صبوری کامل به راه خود ادامه داد، زیرا تربیت یک امر تدریجی است و در درازمدت نتیجه‌ی مناسب می‌دهد. بر این اساس مربی نباید شاگردان را دائم با سایرین به ویژه افراد جلوتر یا بالاتر قیاس کرده و دچار یأس شود. آری! به ثمر نشستن میوه و نتیجه دادن زحمات، لذت وصف‌ناپذیری داشته و خستگی را از تن آدمی در می‌آورد اما جهت ارزیابی شاگرد برای سنجیدن میزان تغییر و تحول، مقایسه با دیگران، ابزار و قالب درستی نیست.

اگر استاد عقاید می‌خواهد میزان رشد متربیان خود را با شیوه قیاس بسنجد باید آن ها را با عموم جامعه یا با گذشته‌ی خودشان مقایسه کند.

5. هدفتان اصلاح ارزش‌ها باشد

اصلاح و تغییر باید درونی باشد و اگر درونی و بنیادین نباشد، آن اصلاح، سطحی است. اصلاحِ درونی به معنای تغییر ارزش‌هاست که از طریق تغییر نگرش رخ می‌دهد. معمولاً تغییر ارزش‌ها نیز در بلندمدت رخ می‌دهد.

بدین‌ترتیب، ملاحظه می‌شود که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در دوران سیزده ساله رسالت خود در شهر مکه، به ندرت از احکام سخن به میان آوردند؛ هرچه بوده خلاصه در باورهای عقیدتی از جمله توحید و معاد می‌شود. در مدینه محتواهای فقهی درصد بالاتری نسبت به مکه پیدا می‌کنند و این خود نشانه‌ای بزرگ مبنی بر ضرورتِ تحولِ بنیادین در حوزه تغییر ارزش‌هاست که مقدم بر هر تغییر و اصلاحی است. به بیان دیگر، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درصدد این بود که عقیده به توحید و معاد (خوانده شود ارزش‌ها و نگرش‌ها) را تغییر دهد تا در آینده، فرصت برای پایبندی به احکام فراهم شود. مربی اعتقادی هم جهتِ تحول ارزش‌ها باید ابتدا از مسائل زیرساختی آغاز کند و بر احکام تأکید نکند. 

6. به جای سیاست دبیرستانی از سیاست هنرستانی استفاده کنید

در سیاست‌گذاری آموزشی تفاوتی عمیق میانِ دبیرستان با هنرستان وجود دارد. دبیرستان، نظری و هنرستان، عملی یا کارگاهی است. در جلسات مذهبی نیز باید سیاست هنرستانی حاکم باشد تا سیاست دبیرستانی؛ زیرا این روش نسبت به ثمردهی بسیار موثرتر خواهد بود. 

درنتیجه باید کلاس‌های مذهبی طبق استعدادهای شاگردان آن‌ها را در مسیر خدمات دینی به کار بگیرد. هنگامی که مانند یک پازل به مقوله تربیت‌ دینی نگاه می‌شود، فعالیت عملی در خدمتگزاری دینی جایگاه ویژه‌ی خود را در مجموعه تربیت دینی نشان می‌دهد؛ زیرا میان تغییر در ارزش‌ها و فعالیت دینی ارتباط تنگاتنگی است. فعالیت عملی نیز از قبیل تدریس، تبلیغ، بزرگداشتِ شعائر و ... است. 

7. از محبت خارها گل می‌شود

کلاس مذهبی باید نیازهای روحی و عاطفی شاگردان را ارضاء کند. همه‌ی انسان‌ها نیاز به محبت و تکریم دارند اما هر سنی اقتضای خاصی جهت تکریم و محبت دارد. در حقیقت اصلِ محبت میان همگان یکسان است اما شیوه‌ی آن نسبت به مخاطب گوناگون می‌شود و مربی تربیتی باید به شیوه شایسته و متناسب به سن متربی او را تکریم کرده و با محبت او را در کلاس مذهبی پایبند کند. اگر نیاز عاطفی و محبتی شاگرد در کلاس توسط استاد عقاید ارضاء شود، هرگز از کلاس گریزان نخواهد شد. به طور مصداقی، استاد هرگز نباید شاگردی را تمسخر یا تحقیر کند. نگاه بالا به پایین نباید داشته باشد که این موارد در زمره‌ی عدم تکریم شاگرد محسوب می‌شود. جهت محبت و تکریم مثلاً احوال‌پرسی از شاگرد نسبت به بیماری والدین او یا پیگیری گرفتاری گذشته‌اش نیز موثر خواهد بود.

8. روش شاگرد محوری را به جای روش درس‌نگری ترجیح دهید

دو روش عمده در تدریس میان مربیان رایج است: یکی روش درس‌نگر و دیگری روش شاگردنگر. معلمانِ کنکور، خواسته یا ناخواسته، درس‌نگر هستند؛ هرگز به یادگیری شاگرد توجه ندارند و اگر توجه نیز داشته باشند، اولویت اولشان اِتمام سرفصل‌های درسی در موعدِ مشخص است. روشِ درس‌نگر، برای تعلیم و تربیت روشِ مناسبی نیست. نظامِ مناسب جهت تعلیم و تربیت، نظام شاگردمحوری است. مربی کلاس‌های مذهبی نیز مانند کلاس‌های کنکور آن حساسیت جهتِ رساندن کلاس به موعد زمانی خاص را ندارند که بخواهند درس‌نگر باشند.

در روش شاگردمحوری باید میزان تأثیر سخن بر مخاطب لحاظ شود. هنگامی که معلم دینی می‌داند، شاگرد او حرمت والدینش را رعایت نمی‌کند باید دقت داشته باشد که آیا پس از شرح داستانی در زمینه احسان به والدین، در شاگرد موثر واقع شد یا خیر؟!

ناگفته پیداست که شاگردمحوری را نباید بهانه‌ای جهتِ عدم پیشرفت محتوای کلاس درسی قرار داد زیرا هرچیز به جای خود نیکوست.

9. کلاس را گروهی و با شاگردانتان مدیریت کنید

تدریس در کلاس‌های مذهبی تفاوت بنیادین با سخنرانی دارد. سخنران، متکلم وحده است اما مربی نباید اینگونه باشد. مربی اعتقادی باید کلاس درس خود را همراه با شاگردان به صورت گروهی اداره کند. هرکدام از شاگردان را مسئول یک کار کرده و خود نظارت بر کار مسئولین را برعهده داشته باشد. درنتیجه اگر مدیریت تک‌محوری نباشد و به صورت تیمی صورت گیرد، ارتباطات شاگردان با یکدیگر هم مستحکم‌تر و عمیق‌تر خواهد شد و اعتماد به نفس بالایی نیز به آن‌ها دست خواهد داد و همه‌ی این موارد در نهایت ختم به پویایی کلاس می‌شود. به عنوان مثال یک نفر مسئول اطلاع رسانی برگزاری کلاس، دیگری مسئول حضور و غیاب، یکی دیگر مسئول پذیرایی یا هر درس یک مسئول داشته باشد.

10. از تذکر غیر مستقیم غافل نباشید

تاثیرگذاری معنوی و اخلاقی وابسته به اتخاذ روش‌های متعدد است. به صورت کلی، دو روش در تذکر دادن و تبلیغ وجود دارد: یکی روش تذکر مستقیم و دیگری تذکر غیرمستقیم.

هر دو روش لازم و موثر است اما تذکر غیرمستقیم کارآمدتر است. درنتیجه در خلال مباحث اعتقادی، تذکر اخلاقی ارائه شود یا در ذیل تفسیر یک آیه نسبت به امام زمان علیه السلام تذکر داده شود یا پس از تدریس مبحث طهارت به عنوان مقدمه‌ی نماز، اشاره به طهارت روحی شود که همان توبه و استغفار است. لازم به ذکر است، اتخاذ این نکات در کلاس‌های مذهبی حکم پیشگیری را داشته که اگر مشکلات را به صفر نرساند اما به حداقل ممکن خود کاهش می‌دهد. 

خلاصه‌ی نکات

در این مقاله به 10 نکته‌‌‌ی ساده و در عین حال کاربردی برای اداره‌ی کلاس‌های مذهبی اشاره شد. رعایت‌ این نکات در کلاس می‌توند از بروز بخش قابل توجهی از مشکلات جلوگیری کند. ممکن است شما بتوانید با تجربیات خود، نکات کاربردی و مفید دیگری به آن‌ها اضافه کنید. می‌توانید نقطه نظرات خود را بخش دیدگاه‌ها بنویسید.