دعا و اثرات آن

در منظومه تعالیم اسلامی، این حقیقت نهفته است که دعا نه یک تمنای معمولی، بلکه عالی‌ترین نشانه بندگی در درگاه خداوند است که می‌تواند حتی در قضای الهی تغییر ایجاد کند. دعا در مکتب اهل‌بیت (علیه‌السلام) به عنوان برترین عبادت و ستون دین معرفی شده است. این مقاله، با تکیه بر متون اصیل روایی، به تشریح آثار شگرف این سلاح معنوی می‌پردازد؛ از دفع بلاهای حتمی و تغییر مقدرات گرفته تا شفای هر درد و تضمین پاداش‌های عظیم اخروی. اگر به دنبال درک حقیقی ارزش نهفته در مناجات با خالق هستی و یادگیری آداب کلیدی برای تبدیل دعا به کلید رستگاری خود هستید، مطالعه این مقاله را از دست ندهید.

در این مقاله می‌خوانیم:

• جایگاه دعا در منظومه اعتقادات
• آثار دعا
• دعا بدون تلاش
• آداب و شرایط دعا

جایگاه دعا در منظومه اعتقادات

در تعالیم اسلامی، دعا فراتر از وسیله‌ای برای طلب حاجت، به عنوان ستون دین و برترین عبادت معرفی شده است. این عمل، رابطه‌ای مستقیم، عمیق و دائمی میان بنده و معبود برقرار می‌سازد و به عنوان روح دین شناخته می‌شود. 

معنای عبادت و برترین عبادت

«عبادت» عبارت است از خضوع و اظهار کوچکی، در بالاترین مرتبه اظهار کوچکی و تعظیم، در برابر خداوند متعال. عبادت با این تعبیر، تنها و تنها شایسته‌ی خداوند است و در برابر هیچ مخلوقی روا نیست. ما می‌توانیم نسبت به برخی از مخلوقات خداوند هم اظهار خضوع و کوچکی داشته باشیم. مثل خضوع نسبت به پیامبر اکرم و ائمه علیهم السلام ، خضوع نسبت به پدر و مادر یا خضوع نسبت به معلم. هر کدام از این‌ها مراتبی دارد، اما هیچ کدام از این‌ها «عبادت» محسوب نمی‌شود.

حال اگر به عمل «دعا» به عنوان یك عبادت توجه کنیم و اظهار خضوع و تعظیمی را که در آن وجود دارد، مورد دقت قرار دهیم، تصدیق می‌کنیم که دعا از جهتی بالاترین مظهر خضوع و اظهار کوچکی به پیشگاه الهی است.

بنده در حال دعا کردن، ناداری و ناچیزی خود را در برابر معبودش بهتر از حالات دیگر وجدان می‌کند و آن گاه که خدای خود را می‌خواند، با همه وجود، احتیاج خود را به خالقش اظهار می دارد. او در هنگام دعا هیچ تکیه و پناهگاهی جز پروردگار برا خود نمی‌شناسد و به همین انگیزه دست نیاز به درگاه بی نیاز او بلند می‌کند.

تکبر نسبت به خدا

خواندن خداوند در دعا، معمولا با سوال و درخواست همراه است. درخواست ما از او به معنای درخواست کسی است که از خود هیچ ندارد، از کسی که همه چیز فقط به دست اوست. سدیر نقل می‌کند که از امام باقر علیه السّلام پرسیدم:کدام عبادت برتر و فضیلت مندتر است؟ فرمود: چیزي نزد خداوند عزتمند و شکوهمند بهتر و برتر از این نباشد که[بندگان] از او درخواست کنند و از آنچه نزد او است بخواهند، و کسی نزد خداي عزّتمند و شکوهمند دشمن روي تر از آن کسی نباشد که از عبادت او سرباز زند و روي برتابد و آنچه نزد او است درخواست نکند.

دعا، محبوب‌ترین عبادت نزد خداوند و ترک آن مصداق تکبر نسبت به خالق است. در روایت دیگری، امام محمد باقر علیه السلام فرمودند: خدای عزوجل می فرماید: وَقَالَ رَ بُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ إنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُ ونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِ ینَ. مقصود (از عبادت در آیه شریفه) دعاست.

همچنین در مورد استکبار ورزیدن از سؤال پروردگار فرمودند: ما احد ابغض الی الله عزوجل ممن یستکبر عن عبادته و لا یسأل ما عنده؛ هیچ کس نزد خدای عزوجل مبغوض تر نیست از آن که از عبادت او استکبار ورزد و از او چیزی طلب نکند.

دعا، کلید گنجینه الهی

خداوند به ما لطف کرده و از روی فضل خویش اجازه دعا و سؤال از خود را به انسان عطا فرموده است. این نعمت بدون هیچ استحقاقی نصیب ما شده است. به عبارت دیگر صدور این اجازه بر خدا واجب نبوده و انسان حقی از این بابت بر پروردگارش نداشته است. درباره این موضوع، بهترین توصیف را در کلام امیرالمومنین، در نامه 31 نهج البلاغه می‌خوانیم:

«بدان، خدايى كه گنج هاى آسمان و زمين در دست اوست، به تو اجازه درخواست داده، و اجابت آن را به عهده گرفته است. تو را فرمان داده كه از او بخواهى تا عطا كند، درخواست رحمت كنى تا ببخشايد، و خداوند بين تو و خودش كسى را قرار نداده تا حجاب و فاصله ايجاد كند، و تو را مجبور نساخته كه به شفيع و واسطه اى پناه ببرى.
و در صورت ارتكاب گناه در توبه را مسدود نكرده است، در كيفر تو شتاب نداشته، و در توبه و بازگشت، بر تو عيب نگرفته است، در آنجا كه رسوايى سزاوار توست، رسوا نساخته، و براى بازگشت به خويش شرائط سنگينى مطرح نكرده است، در گناهان تو را به محاكمه نكشيده، و از رحمت خويش نا اميدت نكرده، بلكه بازگشت تو را از گناهان نيكى شمرده است. هر گناه تو را يكى، و هر نيكى تو را ده به حساب آورده، و راه بازگشت و توبه را به روى تو گشوده است. 

هر گاه او را بخوانى، ندايت را مى شنود، و چون با او راز دل گويى راز تو را مى داند، پس حاجت خود را با او بگوى، و آنچه در دل دارى نزد او باز گوى، غم و اندوه خود را در پيشگاه او مطرح كن، تا غم هاى تو را بر طرف كند و در مشكلات تو را يارى رساند.»

آثار دعا

شاید به نظر بیاید که دعا عبادتی ساده است و برای رسیدن به آثار شگفت انگیز مادی و معنوی، باید اعمال خاصی را به جا آورد؛ ولی وقتی به روایات مراجعه می‌کنیم، دعا آثار و نتایج شگرفی در ابعاد مادی و معنوی زندگی مؤمن و حتی در نظام تقدیر الهی دارد. در این بخش از مقاله به برخی از آثار و نتایج دعا در زندگی می‌پردازیم.

1. قدرت تغییر قضا و دفع بلا

یکی از شگفت‌انگیزترین آثار دعا، توانایی آن در مقابله و تغییر مقدّرات الهی و دفع بلاهایی است که حکم وقوع آن‌ها صادر شده است. بر اساس روایات معصومین (علیه‌السلام)، دعا نیرویی معجزه‌آسا دارد که می‌تواند مقدرات الهی را تغییر دهد و حتی قضای حتمی را دفع نماید. امام کاظم (علیه‌السلام) تصریح فرموده‌اند که «دعا آنچه را که مقدّر شده و آنچه را که مقدّر نشده باز می‌گرداند.» (ان الدعاء یرد ما قد قدر و ما لم یقدر) دعا به پیشگاه خداوند بلای تقدیر شده را دفع می کند، هر چند که به مرحله قضا هم رسیده باشد. تا وقتی بلا واقع نشده، امکان دفع آن به وسیله دعا وجود دارد. 

از امام محمد باقر علیه السلام نقل شده که فرمودند: «الا ادلك علی شیء لم یستثن فیه رسول الله صلی الله علیه و آله؟»، «آیا تو را راهنمایی نکنم به چیزی که رسول خدا صلی الله علیه و آله در مورد آن استثنایی قائل نشده اند؟» زراره عرض می‌کند: بفرمایید. حضرت فرمودند: «الدعاء یرد القضاء و قدم ابرم ابراماً»، «دعا قضا را بر می‌گرداند در حالی که محکم و سخت شده باشد.» (و انگشتان خویش را به نشانه محکم شدن قضای الهی هم چسباندند.)

2. سرازیر شدن روزی

دومین اثر و برکت دعا به پیشگاه الهی، سرازیر شدن روزی به سوی انسان است. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمودند: آیا به شما سلاحی معرفی نکنم که شما را از شر دشمنانتان نجات بخشد و روزی‌های شما را سرازیر نماید؟ (الا ادلکم علی سلاح ینجیکم من اعدائکم و یدر ارزاقکم؟) عرض کردند: بفرمایید. فرمودند: پروردگارتان را شب و روز بخوانید. (تدعون ربکم باللیل و النهار)

این رزق هم شامل روزی مادی و هم شامل روزی معنوی است. همچنین علاوه بر این که زیاد شدن روزی، از آثار و برکات دعا است، به طور خاص، برای طلب روزی از خداوند دعاهای زیادی از ائمه علیهم‌السلام نقل شده است. 

معاوية بن عمار گويد: از حضرت صادق عليه السّلام خواهش كردم كه دعایى براى روزى به من بياموزد. پس دعایى به من آموخت كه من بهتر از آن براى جلب روزى نديدم، فرمود: « اَللَّهُمَّ اُرْزُقْنِي مِنْ فَضْلِكَ اَلْوَاسِعِ اَلْحَلاَلِ اَلطَّيِّبِ رِزْقاً وَاسِعاً حَلاَلاً طَيِّباً بَلاَغاً لِلدُّنْيَا وَ اَلْآخِرَةِ صَبّاً صَبّاً هَنِيئاً مَرِيئاً مِنْ غَيْرِ كَدٍّ وَ لاَ مَنٍّ مِنْ أَحَدِ خَلْقِكَ إِلاَّ سَعَةً مِنْ فَضْلِكَ اَلْوَاسِعِ فَإِنَّكَ قُلْتَ *وَ سْئَلُوا اَللّهَ مِنْ فَضْلِهِ * فَمِنْ فَضْلِكَ أَسْأَلُ وَ مِنْ عَطِيَّتِكَ أَسْأَلُ وَ مِنْ يَدِكَ اَلْمَلْأَى أَسْأَلُ. (بار خدايا به من روزى بده از فضلِ‌ واسع و حلال و پاكِ‌ خود، روزىِ‌ واسع و حلال و پاك، رسا به كار دنيا و آخرت فرو ريز، فرو ريز، گوارا و خوش‌گوار و بى‌رنج و منّت از احدى جز از فضل وسيع خودت، زيرا تو گفتى: «از خدا خواهش كنيد از فضلِ‌ او» من از فضلت خواستارم و از عطايت خواستارم و از آنچه پر دست دارى خواستارم.)

3. شفای هر درد

یکی از جنبه‌های فراگیر آثار دعا، قدرت آن در شفا و درمان است. اهل‌بیت (علیه‌السلام) بر این اثر تأکید کرده و دعا را به مثابه یک درمان عمومی معرفی نموده‌اند. این خاصیت شفابخشی شامل همه دردها می‌شود و محدوده آن تنها به بیماری‌های جسمی منحصر نمی‌گردد، بلکه دردهای روحی، معنوی و اجتماعی را نیز در بر می‌گیرد. در حدیثی معتبر، امام صادق (علیه‌السلام) با تأکید به پیروان خود فرمود: «بر تو باد به دعا؛ زیرا دعا نمودن درمان هر دردی است». بنابراین، دعا یک پناهگاه جامع برای سلامتی و آرامش در تمامی ابعاد وجودی مؤمن است.

4. برآورده شدن حاجات یا ثواب عظیم در آخرت

اجابت دعا همیشه به معنای برآورده شدن فوری و عینی خواسته بنده در دنیا نیست، بلکه پاسخ الهی به دعا دارای انواع مختلفی است. این موضوع، همواره یکی از موضوعات حساس و چالش برانگیز برای انسان‌هاست و بخشی از سوالات دانش آموزان درباره خدا به بحث دعا و برآورده شدن حاجات مربوط می‌شود.

یکی از ارزشمندترین اشکال پاسخ به دعا، تبدیل شدن آن خواسته به «ذخیره آخرت» است. یعنی اگر اجابت خواسته‌ای در دنیا با حکمت الهی سازگار نباشد یا به مصلحت بنده نباشد، خداوند در ازای آن بندگی و درخواست، اجر و پاداشی عظیم و جاودانه برای او ذخیره می‌سازد. این امر نشان می‌دهد که هیچ دعایی در پیشگاه خداوند بی‌پاسخ نمی‌ماند؛ یا به صورت تحقق خواسته در دنیا (دنیا در حاجت برآوردن) و یا به صورت ثواب عظیم و ماندگار (ذخیره آخرت)، به بنده عطا خواهد شد.

دعا بدون تلاش

دعا، با وجود نقش محوری در تغییر سرنوشت و جلب برکات الهی، هرگز نباید بهانه‌ای برای ترک عمل و کوتاهی در استفاده از اسباب طبیعی و تلاش‌های انسانی باشد. در حقیقت، دعا و تلاش در مکتب اسلام دو بال مکمل هستند که انسان را به هدف می‌رسانند.

دعا نه تنها با فعالیت‌های زندگی و کوشش برای کسب روزی منافاتی ندارد، بلکه باید به همراه تلاش برای تحصیل روزی انجام گیرد. مؤمن باید در کنار مسألت از خداوند، به وظایف خود در زندگی نیز عمل کند و اگر در ایجاد اسباب و مقدمات لازم برای رسیدن به خواسته‌اش کوتاهی کند، این امر خود به مانع اجابت دعا تبدیل خواهد شد. چنانکه امام صادق علیه‌السلام، یکی از افرادی را که دعایشان مستجاب نشود، کسی دانستند که در خانۀ خود بنشیند و گوید: خدایا، مرا روزی ده!

آموزه‌های دینی به مؤمنان هشدار می‌دهند که نباید به بهانه اتکاء به قضا و قدر، نه دست از تلاش و جدیت بردارند، و نه دست از دعا. همان‌طور که زراره در توضیح روایتی از امام صادق (علیه‌السلام) بیان داشته، مقصود این است که: «عقیده تو به قضا و قدر تو را از پافشاری در دعا و تلاش در دستیابی به آن بازندارد». بنابراین، دعا یک نیروی محرکه برای تلاش بیشتر و ابزار کسب موفقیت است، نه جایگزینی برای کار و زندگی.

آداب و شرایط دعا

همان طور که گفته شد، دعا یک عبادت است. پس شایسته است که این عبادت همراه با آداب و شرایطی که از جانب پیامبر رحمت و ائمه معصومین علیهم السلام توصیه شده است، انجام بگیرد. هرچند که دعا نیاز به آموزش احکام خاصی ندارد، اما رعایت این شرایط هم درخواست ما را به اجابت نزدیک می‌کند، و هم موجب تقویت معرفت ما نسبت به خدای متعال می‌شود.

حضور قلب و معرفت

مهم‌ترین شرط در تأثیر و پذیرش دعا، حضور قلب و معرفت نسبت به پروردگار است. خداوند دعایی را که از دل غافل برآید، مستجاب نمی‌کند؛ بنابراین، مؤمن هنگام دعا باید با قلبش رو بیاورد و از اعماق وجودش با پروردگار سخن بگوید؛ نه این که صرفا کلماتی را بر زبان بیاورد. این حضور قلب باید با معرفت به خداوند همراه باشد؛ یعنی انسان بداند که از چه کسی و با چه قدرتی درخواست می‌کند. همچنین، برترین دعا، دعایی است که از سینه پاک و دلی پرهیزکار برآید، زیرا چنین قلبی آمادگی بیشتری برای دریافت فیض الهی دارد.

اعتماد به خدا (یقین به اجابت)

یکی از ارکان اصلی استجابت، اعتماد کامل به خداوند است که در قالب یقین به اجابت تجلی می‌یابد. دعاکننده نباید در دل خود شک داشته باشد که خداوند می‌تواند و می‌خواهد حاجتش را برآورده سازد. امام صادق (علیه‌السلام) در این باره فرموده‌اند: «هرگاه دعا کردی، گمان ببر که حاجتت در [آستانه] خانه است». این یقین، خود نشانه‌ای از معرفت عمیق به قدرت و فضل الهی است و موجب می‌شود تا فرد با تمام وجود و امید کامل، به درگاه پروردگار روی آورد و موانع شک و تردید را از میان بردارد.

شروع دعا با حمد خداوند و صلوات

برای تنظیم رابطه بندگی و ورود به ساحت درخواست، رعایت ترتیب و آداب کلامی ضروری است. معصومین (علیه‌السلام) تأکید فرموده‌اند که اگر کسی قصد دارد چیزی از پروردگار خود بخواهد، باید دعا را با ستایش و ثنای خداوند عزّ و جلّ و صلوات بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) شروع کند، و سپس نیازهای خود را از خدا بخواهد. این آغاز، نوعی اذعان به عظمت و قدرت بی‌انتهای خداوند است و شکرگزاری و ستایش بنده، موجب می‌شود تا رحمت الهی زودتر متوجه او شود.

اصرار در دعا

یکی از عوامل مهم در برآورده شدن حوائج، اصرار و پافشاری در دعا است. مؤمن نباید از تأخیر در اجابت یا بزرگی خواسته خود ناامید شود، بلکه باید با اصرار، بندگی خود را به نمایش بگذارد. امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) فرمود: «هرگاه دری را بسیار کوبیدی، آن در به روی تو گشوده شود». این اصرار، نشان‌دهنده جدیت در بندگی و اعتماد به کرم الهی است و موجب می‌شود تا دعاکننده به آن «منزلتی که جز با مسأله به دست نیاید»، نائل گردد.

امام صادق علیه‌السلام از رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله نقل کردند که فرمودند: خداوند رحمت کند بنده‌ای را که از خداوند -عزوجل- حاجتی را بخواهد و در دعا و درخواستش پافشاری کند، (خواه) برایش مستجاب شود، یا نشود. سپس این آیه را خواندند: « وَأَدْعُو رَبِّي عَسَى أَلَّا أَكُونَ بِدُعَاءِ رَبِّي شَقِيًّا»؛ «و فقط پروردگارم را می‌خوانم، امید است در خواند پروردگارم (از اجابت) بی‌بهره نباشم.»

دعا در همه حال

شرط مهم دیگر، مداومت و دعا در همه حال است. مؤمن نباید دعا را صرفاً مختص زمان سختی‌ها و بلاها بداند، بلکه باید در دوران آسایش و نعمت نیز پیوسته به درگاه خدا روی آورد. امام صادق (علیه‌السلام) فرموده‌اند: «هر که در دعا نمودن پیش‌دستی کند و پیوسته دعا کند، چون بلایی بر او فرود آید دعایش برآورده شود و فرشتگان گویند صدای آشنایی است». همچنین، دعا نمودن به گاه آسایش، نیازها و خواسته‌های آدمی را در حال بلا و سختی برآورده می‌سازد. این تداوم، نشانه بندگی همیشگی است و بنده را از غفلت در امان می‌دارد.

زمان و مکان دعا

اگرچه دعا در هر زمان و مکانی جایز است، اما در روایات اسلامی به برخی زمان‌ها و مکان‌های خاص اشاره شده است که احتمال اجابت دعا در آن‌ها بیشتر است. از جمله این زمان‌ها می‌توان به اوقاتی نظیر شب قدر، شب جمعه، بین الطلوعین، وقت اذان و هنگام نزول باران اشاره کرد، که در این اوقات رحمت الهی به فراوانی نازل می‌شود. همچنین، دعا در حرم‌های معصومین (علیه‌السلام)، مسجد الحرام و محل توقف عرفات دارای فضیلت ویژه است. حضور در این مکان‌ها یا دعا در این زمان‌ها، به دلیل برکت و توجه خاص الهی، زمینه مطلوب‌تری برای تمرکز و اقبال قلبی به سوی خداوند فراهم می‌آورد.

خلاصه و نتیجه‌گیری

دعا، محوری‌ترین و محبوب‌ترین عبادت نزد خداوند است که آثار آن شامل دفع حتمی‌ترین قضای الهی (حتی قضای مبرم) و تبدیل شدن به سلاح و سپر مؤمن در برابر سختی‌هاست. پذیرش و تأثیر این عمل نیازمند حضور قلب، یقین کامل به اجابت و تداوم در همه حال است. هیچ دعایی بی‌اثر نیست؛ زیرا اگر حاجت در دنیا برآورده نشود، به صورت ثوابی عظیم و ذخیره‌ای جاودانه در آخرت برای مؤمن حفظ می‌گردد، علاوه بر این که دعا به عنوان درمان و شفای هر دردی معرفی شده است. در نهایت، دعا در کنار تلاش و کوشش و همچنین رعایت احکام معنا می‌یابد و هرگز نباید جایگزین عمل به اسباب طبیعی گردد.