فدک، تنها یک باغ حاصلخیز نبود؛ نمادی از حقوق مسلم اهل بیت (علیهم‌السلام)، معیار حقانیت و چراغ راهنمای امّت پس از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بود. این باغ، که طبق نص صریح قرآن کریم و بخشش رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، ملک خاص حضرت فاطمه زهرا علیه‌السلام گردید، بلافاصله پس از شهادت پیامبر، با انگیزه‌های سیاسی، مورد غصب قرار گرفت.
این ماجرا، سرآغاز یک دادخواهی تاریخی شد که در قالب خطبه فدک، به بلوغ خود رسید. خطبه‌ای سرشار از معارف توحیدی، فلسفه احکام، دفاع از حریم ولایت و افشای انحرافات پس از سقیفه، که نه تنها حق مالکیت، بلکه حق امامت و هدایت جامعه را فریاد زد. سندیت و اعتبار این خطبه، به پشتوانه ده‌ها منبع کهن شیعه و سنی، مهر تأییدی بر حقانیت آن مظلومیت جاودانه است.
آنچه در این مقاله می‌خوانیم:
- ماجرای غصب فدک و دادخواهی حضرت زهرا
- محتوای خطبه فدک
- نارضایتی و خشم حضرت زهرا
- بررسی اسناد خطبه فدک
ماجرای غصب فدک و دادخواهی حضرت زهرا
فدک و خیبر تا سال هفت هجرت در دست یهودیان بود. مالکین آن بسیار مقتدر و شجاع و ثروتمند بودند. مخصوصا پس جنگ‌های صدر اسلام با یهودیان بنی نضیر و بنی قریظه، بسیار اهمیت پیدا کرد و پناهگاه یهودیان شد. پس از جنگ خیبر، یهودیان فدک تصمیم گرفتند بدون جنگ، با مسلمانان مصالحه کنند. به این ترتیب فدک جزء «فیء» گردید.
زمین‌ها و اموال کفار در صورتی که بدون لشکرکشی و جنگ به دست آید، «فیء» نامیده می‌شود و به تصریح قرآن، ملک خاص پیامبر اکرم است. درباره این حکم در میان صحابه اختلافی نبوده است. همان طور که گفته شد، باغ فدک هم همین حکم را داشته است. این باغ طبق دستور خداوند در آیه «وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ» توسط پیامبر به حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها بخشیده شد. این واقعه را سیوطی در الدرالمنثور، و ابن ابی‌الحدید در شرح نهج‌البلاغه و بسیاری از علمای شیعه در کتب معتبر خود ذیل تفسیر همین آیه آورده اند.
پس از شهادت پیامبر اکرم، ماجرای سقیفه و تصاحب خلافت، نخستین اقدام خلیفه این بود که فدک را از تصرف حضرت زهرا سلام الله علیها خارج کند. قابل توجه است که این اقدام منحصر به باغ فدک نبود؛ تمامی اموال پیامبر اکرم، از جمله باغ‌هایی که انصار به پیامبر هدیه کرده بودند، سایر اموالی که حکم فیء را داشتند، و حتی خانه و وسایل زندگی ایشان غصب شد. آن‌ها این تصرفات را برای محکم شدن پایه‌های حکومت تازه تاسیس خود و محقق کردن اهدافشان، ضروری می‌دیدند تا به این وسیله اهل بیت را تضعیف و حقوق ایشان را از همه جهات انکار کنند.
در پی این ماجرا، حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها، به دادخواهی و بازپس‌گیری حق خود اقدام کردند، اما ادعای دختر گرامی پیامبر را که از اصحاب کسا بودند و قرآن در آیه تطهیر به طهارت صدق و عصمتشان گواهی داده است رد شد و با اهانت و خشونت با ایشان رفتار شد. با وجود شهادت افرادی چون امیرالمؤمنین، حسنین علیهم‌السلام، ام ایمن، اسماء بنت عمیس و ام سلمه، همسر پیامبر، خلیفه حاضر به بازگرداندن فدک نشد، و با نسبت دادن احادیث جعلی به پیامبر کار خود را توجیه کرد. هر چند که خود ضمن این وقایع و پس آن به پایمال کردن حق حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها اعتراف کرد؛ اما این آگاهی موجب احقاق حق نشد.
محتوای خطبه فدک
خطبه حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها با حمد و ستایش حضرت احدیت جل جلاله و توصیف وحدانیت او آغاز می‌شود و در آن، فرازهایی از معارف بلند توحیدی بیان می‌گردد. عبارات این بخش شباهت عمیقی به خطبه‌های توحیدی امیرالمؤمنین علیه‌السلام در نهج‌البلاغه دارد، که نشان می‌دهد منشأ و مأخذ علمی هر دو بزرگوار واحد بوده و از یک چشمه جوشیده است؛ چنانکه حتی دشمنان نیز به یکسان بودن علوم خاندان پیامبر اعتراف کرده‌اند.
بخش دوم خطبه، به بعثت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و کوشش‌های عظیم آن حضرت در دعوت به توحید، تبلیغ و اقامه دین می‌پردازد. در این قسمت، رنج‌ها و سختی‌های بی‌شماری که ایشان در این راه متحمل شدند، بیان شده و بزرگی این نعمت و مقام والای آن حضرت گوشزد می‌شود. سپس، خطبه به فلسفه احکام و فوائد دستورهای اسلام می‌پردازد و در این بخش، نکات بسیار جالب و آموزنده‌ای را مطرح می‌نماید.
در ادامه، دوباره از خدمات بی‌بدیل پیغمبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در راه ارشاد مردم و نصرت‌ها و کمک‌های امیرالمؤمنین علیه‌السلام سخن به میان می‌آید. تأکید خطبه بر مجاهدات درخشان ایشان در کوبیدن مشرکین و خاموش ساختن فتنه‌های آنان، به صورت عقلی و منطقی ثابت می‌کند که خلافت و جانشینی پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) حق مسلم حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام است و نه دیگران.
آنگاه، خطبه فدک از ظهور نفاق و به صحنه آمدن منافقین بعد از شهادت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) سخن می‌گوید، به طوری که بیشترین رسوایی‌ها را برای غاصبین به اثبات می‌رساند. سپس، مسئله اصلی یعنی فدک و حق ارث مطرح می‌شود و با ادله قاطع و آیات صریح قرآن، ادعای ابی‌بکر مبنی بر اینکه برای پیامبران ارثی نیست، رد می‌گردد. در خاتمه، خطبه با گلایه شدید از انصار و سرزنش آنان به دلیل کوتاهی در حق وی و یاری نکردنشان، به پایان می‌رسد.
نارضایتی و خشم حضرت زهرا
دفاعیه حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها هرچند در آن زمان در بازگردادن حق او بی اثر ماند و ابوبکر همچنان در تصرف فدک پای فشرد، امام در وجدان‌ها و بستر تاریخ اسلام تاثیر عمیقی بر جای نهاد. حقایقی را روشن کرد و مطالب پشت پرده ای را افشا نمود. پرده از چهره سیاستمداران حاکم برافکند و به همگان آموخت که چگونه باید از حریم دین و قرآن و ولایت دفاع نمود. حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها با وصیت به عدم حضور غاصبان در نماز و تشییع جنازه و دفن و مزارشان، اقدام خود در دفاع از حق را تکمیل کردند و این پرسش را برای همیشه پیش روی انسان‌ها قرار دادند که چرا دختر گرامی پیامبر شبانه دفن شد و قبرشان در اختفا ماند؟
هرچند که برخی تاریخ نگاران سعی بر آن داشته اند تا حقیقت را کتمان کرده، و شبهاتی درباره شهادت حضرت فاطمه مطرح کنند و این وقایع را زیر سوال ببرند، اما اما حقایق تاریخی و روایات متواتر، در کنار شواهد قاطع درون متنی از جمله خطبه‌های خود ایشان و وصایایشان، به‌طور محکم بر وقوع این فاجعه و شهادت مظلومانه ایشان دلالت می‌کنند.
پیامبر در طول حیات خود، مدام کلیدهایی به مردم معرفی می‌کردند که مسلمانان راه حق را گم نکنند. یکی از آن کلیدها، رضایت حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها است. حدیث «فَاطِمَةُ بَضْعَةٌ مِنِّي مَنْ آذَاهَا فَقَدْ آذَانِي وَ مَنْ آذَانِي فَقَدْ آذَى اَللَّهَ.» از پیامبر اکرم معروف است. و چیزی که مسلم است، این است که حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها، در حالی از دنیا رفتند که از خلیفه اول و دوم ناراضی بودند و این نارضایتی را در خطبه فدک، هنگام عیادت آن دو نفر از ایشان، و با پنهانی بودن دفنشان در تاریخ ثبت کردند.
بررسی اسناد خطبه فدک
این خطبه در طول تاریخ اسلام و به ویژه در قرن های آغازین اسلام، معروف بوده است. بررسی درباره خطبه فدک نشان می دهد که این خطبه در میان خاندان اهل بیت عصمت و طهارت معروف و مشهور بوده و خاندان رسول خدا سینه به سینه آن را نقل کرده اند.
درباره خطبه فدک سه کتاب مستقل نوشته شده است. این سه کتاب عبارت اند از، کتابی از لوط بن یحیی، معروف به ابومخنف ازدی (157ه.)، به نام خطبه الزهرا؛ که البته این کتاب از بین رفته است. همچنین ابوالفرج اصفهانی، از محدثان و مورخان مشهور قرن چهارم هجری، نیز کتاب تحت عنوان کلام فاطمه فی فدک داشته که آن هم همچون دیگر آثار مربوط به این واقعه از میان رفته است. همچین احمد بن عبدالواحد بن احمد البزاز، معروف به ابن عبدون از مشایخ مرحوم نجاشی و شیخ طوسی ، کتابی به نام تفسیر خطبه فاطمه الزهرا داشته است.
علاوه بر این سه کتاب مستقل که پیرامون این خطبه به رشته تحریر درآمده و گزارش های آن به ما رسیده است، بسیاری از محدثان و مورخان اسلامی شیعی و سنی، تمامی خطبه فدک یا بخشی از آن را، با ذکر سلسله اسناد و رجال آن یا بدون اسناد، در کتب خود آورده اند و برخی دیگر نیز اشاره ای به وجود این خطبه نموده اند. در ادامه به این اسناد خطبه فدک اشاره می شود:
1. بلاغات النساء، تألیف احمد بن طیفور (متوفی 280 هـ)
این اثر که توسط ابوالفضل احمد بن ابی طاهر، ابن طیفور، عالم و مورخ اهل سنت نوشته شده، یکی از قدیمی‌ترین منابع مکتوب موجود خطبه فدک است. این کتاب حاوی سخنان زنان اندیشمند عرب است و خطبه حضرت زهرا (علیهاالسلام) در آن با سلسله اسناد کامل نقل شده است. اهمیت این منبع به دلیل قدمت بالا و مذهب مؤلف (سنی) است.
2. السقیفه و فدک، تألیف احمد بن عبدالعزیز جوهری (متوفی 323 هـ)
جوهری از محدثان و ادیبان توانای اهل سنت در قرن چهارم بود. کتاب السقیفه و فدک اگرچه اکنون مفقود است، اما بخش‌های مهمی از آن توسط ابن ابی الحدید معتزلی در شرح نهج البلاغه نقل شده است. جوهری خطبه حضرت را از دو طریق با ذکر سلسله اسناد آورده است که نشان‌دهنده اصالت نقل است.
3. مقاتل الطالبیین، تألیف ابوالفرج اصفهانی (متوفی 356 هـ)
ابوالفرج اصفهانی، ادیب و مورخ مشهور، در این کتاب به ذکر زندگینامه شهدای خاندان عبدالمطلب می‌پردازد. او در ضمن شرح حال حضرت زینب کبری (علیهاالسلام)، به صدور این خطبه اشاره کرده و می‌نویسد که زینب (علیهاالسلام) همان فردی است که ابن عباس، نقل فاطمه (علیه‌السلام) درباره فدک را از ایشان روایت کرده است.
4. شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار، تألیف قاضی نعمان مغربی (متوفی 363 هـ)
این کتاب از منابع مهم شیعه اسماعیلی است و در زمینه فضایل اهل بیت (علیهم‌السلام) نگاشته شده است. قاضی نعمان بخشی از خطبه را به صورت مرسل (بدون سند متصل) و به نقل از عبدالله بن سلام از حضرت فاطمه (علیه‌السلام) روایت نموده است.
5. من لا یحضره الفقیه، تألیف شیخ صدوق (متوفی 381 هـ)
شیخ صدوق، یکی از ارکان و علمای طراز اول شیعه امامیه، این کتاب را به عنوان یکی از کتب اربعه شیعه تألیف نمود. او در این اثر، بخشی از خطبه فدک را به نقل از حضرت زینب (علیهاالسلام) آورده و تصریح کرده است که خطبه بسیار طولانی بوده و او تنها بخش مورد نیاز را ذکر نموده است.
6. علل الشرائع، تألیف شیخ صدوق (متوفی 381 هـ)
این کتاب شیخ صدوق که با رویکردی به فلسفه احکام و علل شرایع تدوین شده، همان بخش‌های نقل‌شده در من لا یحضره الفقیه را این بار با دو سند مختلف دیگر روایت نموده است.
7. المناقب، تألیف احمد بن موسی ابن مردویه اصفهانی (متوفی 410 هـ)
این کتاب اکنون موجود نیست. اما خطبه حضرت از این کتاب توسط اسعد بن شقروه در کتاب الفائق نقل شده و سپس سید بن طاووس در الطرائف، خطبه را از الفائق روایت نموده است. بنابراین، نقل‌ها به واسطه چندین کتاب، به این منبع قدیمی اهل سنت بازمی‌گردد.
8. الشافی فی الإمامة، تألیف سید مرتضی (متوفی 436 هـ)
سید مرتضی، از بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین دانشمندان و متکلمان شیعه امامیه، در این کتاب که درباره مسئله امامت است، بخشی از خطبه فدک را به سه طریق و به نقل از استاد خویش، ابوعبدالله مرزبانی، آورده است.
9. دلائل الإمامة، تألیف محمد بن جریر طبری صغیر (قرن پنجم هـ)
این مؤلف، که غیر از طبری مشهور (صاحب تفسیر و تاریخ) است، کتابی جامع در این زمینه نگاشته است. دلائل الإمامة حاوی مفصل‌ترین متن موجود از خطبه فدک است که بیشتر علمای متأخر از آن بهره برده‌اند. ایشان خطبه را از نُه طریق مختلف با ذکر کامل سلسله اسناد روایت کرده است.
10. مقتل الحسین (علیه‌السلام)، تألیف موفق بن احمد خطیب خوارزمی (متوفی 568 هـ)
خطیب خوارزمی، از علمای برجسته اهل سنت، در این کتاب خود بخشی از خطبه فدک را به نقل از عایشه آورده است. این نقل از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است چرا که از طریق یکی از صحابه و در یک منبع سنی روایت شده است.
سایر منابع مهم
علاوه بر ده منبع محوری و قدیمی که ذکر شد، خطبه فدک در آثار دیگری نیز نقل شده است که عموماً متأخرتر هستند یا نقل‌های آن‌ها مرسل است، اما همگی بر شهرت و پذیرش این واقعه در تاریخ اسلام گواهی می‌دهند.
در مختصر بصائر الدرجات تألیف حسن بن سلیمان حلی (قرن هشتم)، که گزینشی از کتاب بصائر الدرجات سعد بن عبدالله اشعری قمی است، ضمن نقل حدیث مفصلی از امام صادق (علیه‌السلام)، به محتوای خطبه فدک اشاره شده است؛ با این حال، ایشان به صورت گذرا و بدون ذکر اصل خطبه آن را روایت نموده است.
یکی دیگر از این موارد، کتاب نثر الدرر تألیف منصور بن حسین رازی (ابو سعد آبی، قرن پنجم) است که وزیر و ادیبی شیعی بود و بخش قابل توجهی از خطبه را نقل کرده، اما متأسفانه آن را بدون ذکر سند آورده است. همچنین در کتاب الاحتجاج اثر ابومنصور طبرسی (قرن پنجم و ششم)، خطبه به صورت مشروح از عبدالله بن حسن روایت شده است. با این حال، باید توجه داشت که روایات این کتاب، به جز مواردی خاص، معمولاً مرسل بوده و سند کامل ندارند.
در قرن‌های بعدی، نقل خطبه ادامه یافت. ابن اثیر جزری (متوفی 606 هـ)، عالم برجسته، در کتاب منال الطالب فی شرح طوال الغرائب، خطبه را با تفصیل و به همراه شرح لغات، به صورت مرسل از حضرت زینب کبری (علیهاالسلام) روایت نموده است. کمی بعد، سبط ابن جوزی (متوفی 654 هـ)، از علمای حنفی، بخش مختصری از خطبه را در کتاب تذکرة الخواص به صورت مرسل و از طریق شعبی نقل کرده است.
علاوه بر این، شروح نهج البلاغه نیز دو منبع مهم محسوب می‌شوند: ابن ابی الحدید معتزلی (متوفی 656 هـ) نقل کلیدی خود را از کتاب مفقود السقیفه و فدک جوهری آورده است که بسیار مورد استناد است؛ همچنین ابن میثم بحرانی (متوفی 679 هـ) نیز در شرح خود بخش کوتاهی از خطبه را بدون سند ذکر نموده است. این نقل‌ها نشان‌دهنده شهرت خطبه در محافل علمی و ادبی آن دوران است. در نهایت، علی بن عیسی إربلی (متوفی 693 هـ) در کتاب کشف الغمة، نیز مجدداً به نقل خطبه از منبع معتبر السقیفه و فدک جوهری پرداخته و در قرون متأخر، علم الهدی بن فیض کاشانی در معادن الحکمة بخش‌هایی از خطبه را بدون سند آورده است.
خلاصه و جمع‌بندی: درس‌های ماندگار از خطبه فدک
واقعه غصب فدک، نقطه‌عطفی در تاریخ صدر اسلام است که بلافاصله پس از شهادت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، با هدف تضعیف بنیه مالی و جایگاه سیاسی اهل بیت (علیهم‌السلام) رخ داد. فدک که بر اساس آیه «وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ» و به دستور پیامبر به حضرت زهرا علیه‌السلام بخشیده شده بود، توسط حاکمان جدید مصادره گردید.
خطبه فدک، پاسخ قاطع و مستدل دختر پیامبر به این اقدام بود. محتوای این خطبه فراتر از یک دادخواهی ساده، شامل معارف عمیق توحیدی، بیان فلسفه احکام، یادآوری مجاهدات امیرالمؤمنین علیه‌السلام، اثبات حق امامت و افشای نفاق سیاسی بود. خطبه فدک با استناد به آیات قرآن، حدیث جعلی «ما ارث نمی‌گذاریم» را رد کرد. اگرچه این دفاعیه در زمان خود به بازگرداندن فدک نینجامید، اما عمق تأثیر آن در بستر تاریخ، به نمادی از مظلومیت اهل بیت (علیهم‌السلام) و سندی محکم علیه غاصبان تبدیل شد.
ایتا
بله
اینستاگرام
دیدگاه خود را بنویسید