در تاریخ تشیع، هجرت‌های بزرگ همواره نقطه عطفی در گسترش معارف اهل‌بیت علیهم‌السلام بوده‌اند. یکی از تأثیرگذارترین این سفرها، هجرت کریمه اهل‌بیت، حضرت فاطمه معصومه سلام‌الله‌علیها، از مدینة‌النبی به سمت ایران است. این بانوی بزرگوار، تنها فرزند امام هفتم، حضرت موسی کاظم علیه‌السلام، بودند؛ بلکه خودشان یک راوی حدیث، و عالمه بودند و کرامت و جایگاه معنوی ایشان از لسان مبارک پدر و برادرشان، حضرت امام رضا علیه‌السلام، تأیید شده است. سفر حضرت معصومه به ایران، نه یک سفر عادی، بلکه پیامد فشارهای سیاسی عباسی و اوج دلتنگی برای برادر گرامیشان بود. این هجرت، سرنوشت شهر قم را برای همیشه تغییر داد و این سرزمین را به «حرم اهل‌بیت» تبدیل نمود. در این مقاله، به بررسی علت سفر حضرت معصومه، مسیر حرکت کاروان و تأثیرات ماندگار این هجرت نورانی خواهیم پرداخت.
در این مقاله می‌خوانیم
- معرفی حضرت فاطمه معصومه سلام‌الله‌علیها
- دوران زندگی حضرت معصومه در مدینه
- هجرت حضرت معصومه به ایران
- مسیر و حوادث کاروان حضرت معصومه
- همنشینان نور: سادات و امام‌زادگان مدفون در حرم قم
- مقام و جایگاه والای حضرت معصومه
معرفی حضرت فاطمه معصومه سلام‌الله‌علیها
حضرت فاطمه معصومه علیها السلام، ودیعه‌ای الهی هستند که نوید میلاد پر برکت ایشان ده‌ها سال قبل توسط امام صادق علیه‌السلام داده شده بود. ایشان در روایتی، قم را حرم اهل‌بیت علیهم‌السلام و محل دفن بانویی به نام فاطمه، دختر حضرت موسی کاظم، معرفی نمودند و بشارت دادند که به شفاعت ایشان، همه پیروانشان وارد بهشت خواهند شد.
این بانوی پاک و مطهر، در روز اول ذی‌القعده سال ۱۷۳ هجری قمری در بیت امامت، دیده به جهان گشودند. نام ایشان، به تبرک نام مقدس حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها، «فاطمه» نهاده شد. هرچند امام موسی کاظم علیه‌السلام چندین دختر به نام فاطمه داشتند، اما «فاطمه کبری» (که بعدها از سوی برادرشان، امام رضا علیه‌السلام، به معصومه ملقب شدند) اولین دختر این خانواده و از یک مادر با حضرت رضا علیه‌السلام، یعنی نجمه خاتون سلام‌الله‌علیها، بودند.
دوران زندگی حضرت معصومه در مدینه
حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها دوران کودکی خویش را در دامان پرمهر پدر و مادر بزرگوارشان در مدینة النبی گذراندند. امام کاظم علیه‌السلام به جهت علم و معرفت دختر گرامیشان، به ایشان علاقه‌ی فراوانی داشتند.
پس از شش سالگی، پدر بزرگوارشان به دستور هارون عباسی دستگیر و زندانی شدند. در سال ۱۸۳ هجری قمری، هنگامی که ایشان ده ساله بودند، خبر شهادت پدر را شنیدند. پس از این فاجعه، تنها پناه ایشان، برادر مهربانشان، امام رضا علیه‌السلام، بودند.
هجرت حضرت معصومه به ایران
با به خلافت رسیدن مأمون در سال ۱۹۸ هجری قمری، سخت‌گیری‌ها بر فرزندان امام کاظم علیه‌السلام شدت یافت. سرانجام، در شعبان ۲۰۰ هجری قمری، امام رضا علیه‌السلام با اکراه، به خواست مأمون تن دادند و برای پذیرش ولایتعهدی ظاهری، از مدینه به مرو (خراسان) حرکت فرمودند. امام هشتم علیه‌السلام پیش از سفر، با خانواده خود وداع کردند و به آن‌ها فرمودند که این آخرین دیدار خواهد بود. با این وداع، حضرت فاطمه معصومه سلام‌الله‌علیها یک بار دیگر به رنج دوری عزیزترین کس خویش مبتلا شدند.
نامۀ دعوت امام رضا علیه‌السلام و دلایل سفر
در پی عزیمت امام رضا علیه‌السلام، زندگی برای بنی‌هاشم در مدینه بسیار دشوار شد. به دنبال این شرایط، امام رضا علیه‌السلام نامه‌ای به سادات و امام‌زادگان نوشتند و از آنان خواستند به ایران هجرت کنند. از آن پس، به مرور، افرادی از خاندان اهل بیت علیهم‌السلام از مدینه به ایران آمدندن که از جمله آن‌ها حضرت فاطمه معصومه سلام‌الله‌علیها و حضرت احمد بن موسی (شاه چراغ) به همراه برادرشان حضرت حمزه علیهما‌السلام -که آرامگاهشان در مجاورت آرامگاه شاه عبدالعظیم حسنی است- بودند.
فشار روحی عدم حضور امام در مدینه و ظلم و ستم عوامل بنی عباس در آن جا نیز بسیار شده بود. همچنین آن حضرت می دانست اگر به این هجرت اقدام نکند، شاید دیگر نتواند برادرش را ببیند؛ چون امام هنگام سفر فرمودند، از این سفر باز نمی گردند.
در این جا باید ذکر کنیم که با مراجعه به تاریخ اسلام، درمی‌یابیم بسیاری از امام زادگان علوی، هم پیش از آمدن امام رضا علیه‌السلام به ایران، و هم بعد از آن، به این سرزمین مهاجرت کردند. علل مهاجرت سادات علوی به ایران را می‌توان به طور خلاصه، در چهار دسته زیر عنوان کرد:
- ساداتی که از ظلم و ستم امویان وارد ایران شدند.
- ساداتی که پس از ولایت عهدی امام هشتم علیه السلام به ایران آمدند.
- ساداتی که پس از شکست در یاری اولاد علی علیه السلام در قیام بر ضد امویان و عباسیان به ایران گریختند.
- ساداتی که در زمان حکومت علویان در طبرستان (مازندران) وارد ایران شدند.
با فراگیر شدن ظلم عباسیان، هجرت سادات علوی به ایران افزایش یافت. دلیل اصلی این امر، وجود امنیت نسبی در مناطق دوردست ایران و استقبال گرم مردم از خاندان اهل‌بیت علیهم‌السلام بود که از زهد، علم و ورع ایشان به شدت متأثر بودند. در این دوره، آمدن حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها به ایران، شاخص‌ترین نمونه مهاجرت در پی حضور امام رضا علیه‌السلام بود.
مسیر و حوادث کاروان حضرت معصومه
پس از دریافت نامۀ برادر، حضرت فاطمه معصومه علیها السلام آماده سفر شدند و در میان کاروانی متشکل از حدود چهارصد نفر، که تعدادی از برادرانشان نیز در آن حضور داشتند، رهسپار ایران شدند.
کاروان، فاصلۀ حدود ۵۴ منزل از مدینه تا قم را طی نمودند. با توجه به اینکه این بانوی گرامی در ماه ربیع‌الاول به قم رسیدند، زمان حرکت ایشان باید در ماه محرم بوده باشد. کاروان از مدینه تا معدن نقره (نزدیک بصره) همان مسیر حرکت امام رضا علیه‌السلام را دنبال نمود. از معدن نقره، حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها راه قادسیه را در پیش گرفتند تا از مسیر کوفه به برادر بپیوندند.
درگیری در ساوه
کاروان منزل به منزل پیش رفت تا به شهر ساوه رسید. در این شهر، مأموران حکومتی که از وضعیت و مقصد کاروان باخبر بودند، به آنان حمله کردند. در نبرد سختی که در گرفت، ۲۲ نفر از افراد کاروان به شهادت رسیدند و عده‌ای متواری و اسیر شدند. حضرت فاطمه معصومه سلام‌الله‌علیها در پی مشاهده این واقعه دلخراش و احتمالاً مسمومیت توسط دشمنان، حالشان دگرگون و بیمار شدند.
درباره این موضوع که آیا حضرت معصومه به شهادت رسیدند؟ یا به علت بیماری از دنیا رفته اند، اختلاف نظر وجود دارد. در بعضی از نقل ها عنوان شده که حضرت فاطمه معصومه سلام‌الله‌علیها با دیدن منظره شهادت تعدادی از افراد کاروان که چند نفر از برادران و براد زادگان او نیز بودند، بیمار شده اند. اما در بعضی از نقل‌ها چنین آمده که آن حضرت به وسیله زهری که زنی از دشمنان اهل بیت علیهم‌السلام در غذای ایشان ریخته بود، مسوم و بیمار شدند.
ورود به قم و حُرمت شیعیان
به محض رسیدن خبر درگیری در ساوه و حضور دختر امام کاظم علیه‌السلام، شیعیان قم، به ویژه خاندان سعد اشعری، تصمیم گرفتند فوراً به ساوه رفته و از آن حضرت دعوت نمایند تا به شهر قم عزیمت فرمایند. موسی بن خزرج، از بزرگان خاندان اشعری و از اصحاب امام رضا علیه‌السلام، رهبری این گروه را بر عهده داشت.
آن‌ها در ساوه، حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها را در بستر بیماری یافتند. پس از عرض ادب و دعوت، آن حضرت فرمودند: «مرا به قم ببرید؛ زیرا از پدرم شنیدم که فرمودند: شهر قم مرکز شیعیان ما است.»
حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها با جلال و شکوه فراوان بر محمل اشتران سوار شدند و با محافظت قمی‌ها به سمت شهر حرکت کردند. مردم ولایتمدار قم، با تجمع پرشکوه در ابتدای ورودی شهر از ایشان استقبالی بی‌نظیر به عمل آوردند. موسی بن خزرج با پای پیاده، مهار شتر را در دست گرفته و کجاوه آن حضرت را به مکانی رساندند که امروز به نام «بیت النور» مشهور است. این مکان، محل عبادت و اقامت چند روزه آن بانوی بزرگوار شد.
همنشینان نور: سادات و امام‌زادگان مدفون در حرم قم
پس از وفات حضرت معصومه عليها السلام، سه تن از دختران موسى مبرقع، پسر امام جواد عليه السلام، به نام‌هاى ام محمد، ميمونه و بريهيّه كنار قبر آن حضرت دفن شدند. محدث قمى، به جز اين بانوان، از بانوان ديگرى نيز نام برده است كه در كنار مرقد مطهر حضرت معصومه عليها السلام مدفون هستند؛ مانند: زينب، دختر امام جواد عليه السلام؛ امّ اسحاق، كنيز محمد بن موسى مبرقع و امّ حبيب، كنيز محمد بن احمد بن موسى مبرقع. (منتهى الآمال، ج 2، ص 162)
بنابراین، در مجموع، شش تن از امام زادگان و نوادگان امام جواد علیه السلام در کنار مرقد مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها دفن شده اند. از این رو، شایسته است که آنان که مرقد شریف حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها را زیارت می‌کنند، از آن ها نیز یاد کنند، گرچه با این جمله کوتاه باشد:
اَلسَّلامُ عَلَيْكُنَّ يا بَناتِ رَسُولِ اللّهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكُنَّ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَكاتُهُ. سلام بر شما اى دختران رسول خدا، سلام و رحمت و بركات خدا به شما باد.
مقام و جایگاه والای حضرت معصومه
در زیارت‌نامه‌ای که در شأن حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها از امام رضا علیه‌السلام نقل شده، ایشان به عنوان دختر رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله، دختر حضرت فاطمه و حضرت خدیجه علیهما السلام ، خواهر ولیّ خدا و عمه ولیّ خدا خوانده شده‌اند. اين تعبيرات، تنها نشانه شرافت خانوادگى نيست، بلكه بيان‌گر آن است كه حضرت معصومه عليها السلام از نظر معنوى و مقامات عالى ملكوتى، فرزند معنوى و جسمانى پيامبر اکرم صلى‌الله‌عليه‌وآله و حضرت زهرا و خديجه كبرى عليها السلام و امامان معصوم عليهم السلام است.
نقل حدیث و تایید علمی
حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها از راویان احادیث اهل‌بیت علیهم‌السلام، به ویژه از پدر و برادر بزرگوارشان، بودند. روایات فاطمیات، که سلسله نقل آن به نام مبارک فاطمه است، از جمله احادیث غدیر و منزلت و فضائل شیعیان را شامل می‌شود که از این بانوی عالم، محدثه و راویه، نقل شده است.
تایید افتاء و اجتهاد و علم آن بانو از جانب پدر بزرگوارشان، امام هفتم علیه‌السلام حاکی از مراتب بسیار بالای علمی ایشان است. یکی از جلوه‌های علم ایشان در پاسخ به افتاء و پرسش‌های علمی شیعیانی است که از راه‌های دور به مدینه مراجعه کردند بود.
شیعیانی از اهل قم، هنگامی به بیت امام در مدینه مراجعه می‌کنند که امام هفتم علیه السلام و همچنین امام رضا علیه السلام حضور نداشتند. آن ها قصد برگشت داشتند که حضرت فاطمه معصومه سلام‌الله‌علیها وقتی از اهداف آن‌ها باخبر شدند، به همه پرسش‌های علمی آنان پاسخ دادند. در مسیر بازگشت، شیعیان به امام کاظم علیه‌السلام برخوردند. امام وقتی از این قضیه با خبر شدند و آن پاسخ‌ها را ملاحظه کردند، فرمودند: «فداها ابوها» و تمام پاسخ‌ها را تایید نمودند.
(این ماجرا را آيت الله مستنبط از كتاب «كشف اللئالی»، تألیف عالم جلیل شیخ صالح بن عبدالوهّاب بن العرندس حلّی که یکی از علماء شیعه در قرن نهم بوده است؛ نقل کرده‌اند. این کتاب هم اکنون در دست نیست.)
مقام شفاعت
مهم‌ترین جایگاه معنوی ایشان، مقام شفاعت است. دو امام معصوم علیهما السلام به صراحت به این امر اشاره فرموده‌اند. امام صادق علیه السلام در ذیل روایتی درباره آن حضرت فرمودند: «فاطمه بنت موسی، تدخل بشفاعتها شیعتنا الجنه باجمعهم.»، «با شفاعت او همه شیعیان ما وارد بهشت می‌شوند.»
همچنین امام رضا علیه السلام که متن زیارتنامه حضرت فاطمه معصومه سلام‌الله‌علیها را انشا فرموده اند، در قسمتی از این زیارتنامه به مسئله شفاعت ایشان اشاره فرموده اند: «یَا فاطِمَهُ اشْفَعِی لِی فِی الْجَنَّهِ فَإِنَّ لَکِ عِنْدَ اللهِ شَأْناً مِنَ الشَّأْنِ»، «ای فاطمه درباره بهشت برایم شفاعت کن، به درستی که برای تو نزد خدا مقامی از مقامات بلند است.»
خلاصه و نتیجه‌گیری
سفر حضرت معصومه به ایران در سال ۲۰۱ هجری قمری، یک رویداد تاریخ‌ساز بود که فراتر از یک هجرت خانوادگی برای دیدار برادر، باید آن را سرآغاز تحول مذهبی و علمی در مرکز ایران دانست. حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها با تحمل رنج‌های فراوان و پذیرش شهادت همراهان خود در ساوه، به قم تشریف آوردند و با حضور پربرکت خویش، این شهر را به کانون تشیع و مأمن سادات علوی تبدیل نمودند.
این بانوی بزرگوار، نه تنها یک مهاجر، بلکه سفیر علم و شفاعت اهل‌بیت علیهم‌السلام بودند. همان‌گونه که امام صادق علیه‌السلام بشارت دادند، مرقد مطهر ایشان به «حرم اهل‌بیت» بدل شد و امروز، مرکز نشر معارف اسلامی و محل استجابت دعاست. زائران ایشان، در کنار بهره‌مندی از فیض زیارت، از مقام شفاعت کبرای آن حضرت نیز بهره‌مند می‌شوند، مقامی که سند آن در کلام مبارک امام رضا علیه‌السلام تثبیت شده است. این سفر، میراثی جاودانه بر جای گذاشت که شکوه آن همچنان بر تارک تاریخ ایران می‌درخشد و یادآور ارادت عمیق ملت ایران به ساحت قدسی اهل‌بیت علیهم‌السلام است.
ایتا
بله
اینستاگرام
دیدگاه خود را بنویسید